Emri

Emri

Emra quhen fjalët që tregojnë qenie të gjalla: djalë, vajzë, dele, dash, Agron, Mira;
Objekte materiale: gur, dru, libër, fletore; por shpesh edhe cilësi: dashuri, liri ose veprime: pastrim, rregullim.

Mjaft formime me prapashtesa funksionojnë në të njëtën kohë si emra dhe si mbiemra: shqiptar, punëtor, fshatar, malësor etj.

Disa ema dalin me nyje të përparme: i biri, e bija, i ati, e ëma, i vëllai, e motra etj. Po kështu, edhe disa emra me origjinë nga mbiemri ose pjesorja e foljeve: i riu, të rinjtë, e reja, të rejat, e dashura, i pasuri, i varfëri, i pandehuri, të ftohtët, të kënduarit, të folurit, të ngrënit.

Emrat e përveçëm dhe të përgjithshëm
Emrat ndahen në emra të përgjithshëm dhe në emra të përveçëm.
Emra të përgjithshëm quhen emrat që tregojnë qenie ose sende të të njëjtit lloj: djalë, vajzë, dhi, cjap, dhomë, derë, si dhe abstrakte: miqësi, lumturi, larje, fshirje.

Emra të përveçëm quhen emrat që tregojnë një qenie ose një send të vetëm, të dalluar nga të gjithë të tjerët: Tiranë, Prishtnë, Krujë, Naim, etj.

Janë të përveçëm:
-Emrat dhe mbiemrat e njerëzve, pseudonimet: Naim Frashëri, Gjergj Kastrioti, Kostandin Kristoforidhi, Asdreni (pseudonimi i Aleks Stavre Drenova), Migjeni (pseudonimi i Millosh Gjergj Nikolla)

-Emrat e kafshëve: Laro, Balo, Murro;
-Emrat gjeografikë të shteteve, të krahinave, të maleve, të lumejve, të qyteteve, të rrugëve, të shesheve, të kontinenteve, të oqeaneve, të deteve etj.: Franca, Shqipëria, Kosova, Drini, Korça, (rruga) Fan Noli, (sheshi) Skënderbej, Jupiteri, Azia, Paqësori, Mesdheu;

-Emrat e periudhave dhe të ngjarjeve historike: Mesjeta, Rilindja, Kongresi i Lushnjës;
-Emrat e institucioneve, të organizatave e shoqatave: Presidenca, Kuvendi Popullor, Ministria e Financave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Shoqata e të Përndjekurve Politikë.

-Titujt e veprave, të revistave e të gazetave: “Lahuta e malësisë”, “Albania”, “Rilindja demokratike”, “Gazeta shqiptare”, “Studime filologjike”.

Emrat e përveçëm zakonisht përdoren në trajtën e shquar:
Tirana është kryeqyteti i Shqipërisë. Në qendër të Tiranës është sheshi. Aty ndodhen Muzeu Historik Kombëtar, Pallati i kulturës, banka Kombëtare.

Të gjithë emrat e përveçëm dhe emërtimet e përveçme shkruhen me shkronjë të madhe:
-emrat dhe mbiemrat e njerëzve: Gjergj Kastrioti, Leka i Madh;
-emrat e përveçëm të kafshëve: Baloja, Laroja, Baloshi;
-emrat e planeteve dhe të yjeve: Marsi, Jupiteri, Ylli Polar, Arusha e Madhe etj.;

-emërtimet gjeografike të një vendi : Gadishulli Ballkanik, Qafa e Thanës, Poli i Veriut, Drini i Zi, Malësia e Madhe;
-emërtimet e institucioneve dhe partive: Ministria e Arsimit, Partia Socialiste, Balli Kombëtar;
-emërtimet e periudhave dhe ngjarjeve historike: Rilindja, Mesjeta, Kongresi i Manastirit;
-emërtimet e monumenteve të kulturës: Dea e Butrintit, Xhamia e Et’hem Beut etj.;

-titujt e librave, të gazetave, të emrave të rrugëve dhe firmave vihen në thonjëza dhe vetem fjala e parë shkruhet me shkronjë të madhe: “Gazeta shqiptare”, “Dëshmorët e lirisë”, por rruga “Naim Frashëri”, sheshi “Fan Noli”.

Emri i përveçëm mund të përdoret si emër i përgjithshëm për të treguar jo më një individ, por një tip njerëzish që i ngjajnë atij; jo një krahinë, por send që lidhet me emrin e kësaj krahine etj.:
Ky njeri është tartuf i vërtetë (hipokrit)
Ai porositi një shishe kallmet (verë Kallmeti)
Në këto raste emrat e përveçëm shkruhen me shkronjë të vogël: ciceron, donkishot etj.

Emrat e përveçëm të njerëzve dhe të vendeve të huaja shkruhen sipas shqiptimit që kanë në gjuhën prej nga janë marrë: Shekspir, Bethoven, Klinton, Sharl dë Gol, Shiler, Nju-Jork, Kajro, Algjeri, Palestinë, Versajë etj.

 

Gjinia e Emrave

1- Gjinia e emrave në shumicën e rasteve mund të dallohet morfologjikisht nga mbaresat që marrin ata në trajtën e shquar të rasës emërore të njëjësit:
Emrat mashkullorë marrin mbaresën –i ose –u: plep-i, mendim-i, vëlla-i, burr-i (burrë), gjum-i (gjumë),
zog-u, dhè-u etj.;

Emrat femërorë marrin mbaresën –a ose –ja (këtu është fjala për në radhë të parë për emrat e përgjithshëm).

Gjinia gramatikore e emrave të përveçëm të njerëzve përcaktohen nga seksi i personit përkatës, p.sh. Lekë–Leka, Dedë–Deda, Kolë–Kola, Koço–Koçoja janë emra mashkullorë, megjithëse shkojnë sipas lakimit të emrave femërorë, nga ana tjetër, emra si Nermin–i, Antigoni etj., janë emra femërorë, megjithëse shkojnë pas lakimit të emrave mashkullorë.
Po kështu disa emra si axhë–axha, dajë–daja, gegë–gega, toskë–toska, që shënojnë frymorë të seksit mashkullor, megjithëse shkojnë pas lakimit të emrave femërorë, i përkasin gjinisë mashkullore, janë emra mashkullorë të lakimit të tretë).

Gjinia gramatikore e emrave të mësipërm, të përveçëm e të përgjithshëm, shprehet sintaktikisht:
Fjalët përcaktuese edhe fjalët e tjera që përshtaten me këta emra, vihen në trajtën e gjinisë mashkullore p.sh.: Leka i Madh; Kola është punëtor i dalluar; Nermini është punëtore e dalluar; axha im; daja i vogël etj.

2- Ka një numër emrash, të cilët dikur përdoreshin në tërë gjuhën si asnjëanës dhe e formonin trajtën e shquar të emërores me mbaresën –t, p.sh,: drithë-t, gjalpë-t etj. Kjo formë dëgjohet ende sot nëpër dialektet e në të folurit të brezit të vjetër. Në gjuhën letrare të sotme këta emra përdoren si mashkullorë, d.m.th. e formojnë trajtën e shquar të emërores së njëjësit me mbaresën –j dhe formojnë trajtën e shquar të emërores me mbaresën –in.
Emrat në fjalë janë:
ballë – balli – ballin
brumë – brumi – brumin
djathë – djathi – djathin
drithë – drithi – drithin
dyllë – dylli – dyllin
dhallë – dhalli – dhallin
dhjamë – dhjami – dhjamin
grurë – gruri – grurin
gjalpë – gjalpi – gjalpin
lesh – leshi – leshin
miell – mielli – miellin
mish – mishi – mishin
mjaltë – mjalti – mjaltin
ujë – uji – ujin
vaj – vaji – vajin

trajtat asnjëanëse të këtyre emrave mund të përdoren në vepra letrare për të individualizuar ndonjë personazh me anë të gjuhës ose për të karakterizuar gjuhën e një epoke të kaluar. Ato mund të përdoren gjithashtu edhe në shprehje frazeologjike, p.sh.: m’u ngjeth mishtë, ose kur kanë marrë një kuptim të veçantë, p.sh.: ujët (në kuptimin “ujët e hollë„ ), dhjamët (në mjeksi, p.sh.: operoi dhjamët).

Emri krye, kur përdoret me kuptimin “kokë“, në rasën emërore ose kallzore, është kurdoherë asnjëanës dhe formon trajtën e shquar me mbaresën –t, p.sh.: më dhemb kryet, ndërsa, kur përdoret me kuptimin “kryetar, i parë„ ose “kapitull” (libri) është kurdoherë mashkullor dhe e formon trajtën e shquar me mbaresën –u, p.sh.: kreu i vendit, kreu i tretë etj.

3- Një numër emrash, të cilët janë përdorur më parë edhe si mashkullorë, edhe si femërorë ose përdoren ende keshtu nëpër të folme të ndryshme, kanë kaluar sot përfundimisht në gjininë mashkullore, p.sh.:
borxh-i, djep-i, kryq-i, ligj-i, lot-i, nder-i (për këtë arsye duhet thënë faleminderit, falemnderit dhe jo faleminderës, falemnderës), pyll-i, qiell-i, shëndet-i, turp-i etj.;
Po kështu edhe: problem-i, program-i, komunizm-i, marksizm-i, organizm-i, reumatizm-i, sarkazm-i, etj.

Trajtat femërore të tyre, si borxha, djepja, ligja, lodja, ndera, problema, komunizma, reumatizma, sarkazma etj, kanë dalë jashtë normës së sotme letrare dhe nuk duhen përdorur. Emri “furrë” është i gjinisë femërore: furra (dhe jo furri).

Shumësi i Emrave Mashkullorë

4- Mjetet e formimit të trajtës së shumësit te emrave në gjuhën e sotme letrare janë të larmishme.
Në përgjithsi, trajta e shumësit formohet me anë mbaresash. Nga këto më të përdorshmet janë: –ë, –a, –e, p.sh.: anëtarë, grurë, lekë, shoferë, etj.; dema, fusha, kodra, pëllumba, vegla etj.; aksione, fise, kombe, shtete, etj.
Një vend të rëndësishëm ndër mjetet e formimit të shumësit zënë edhe mbaresat –nj e –ra, p.sh.: arinj, mullinj, penj, heronj, ftonj, etj.; dhjamëra, fshatra, mallra, ujëra etj.
Një numër emrash e kanë trajtën e shumësit të njëllojtë me trajtën e njëjësit, p.sh.: një nxënës-shumë nxënës, një mësues-shumë mësues, një ditë-shumë ditë, një kala-shumë kala, një ide-shumë ide, një shtëpi-shumë shtëpi, një lagje-shumë lagje, një depo-shumë depo etj.
Disa emra e formojnë trajtën e shquar të shumësit duke pësuar ndërrime tingujsh në temën e tyre. Ndërrimet kryesore janë: a>e, e>i, k>q, g>gj, ll>nj, r>j.
Një pjesë nga këta emra marrin edhe një mbaresë, p.sh.: breg–brigje, rrezik–rreziqe, kunat–kunetër, etj;
kurse të tjerët nuk marrin mbaresë: dash–desh, mik–miq, plak–pleq, kungull–kunguj, bir–bij etj.

Për shkak të ndikimit të dialekteve ose të varianteve letrare të mëparshme, për disa tipa emrash në gjuhën e folur e në gjuhën e shkruar nganjëhërë ndeshen ende dy ose më shumë trajta shumësi, p.sh.: oficera e oficerë, xhepa e xhepe, nxënës (trajtë pa mbaresë) e nxënësa, dardhë, gjurmë (trajta pa mbaresa) e dardha, gjurma etj. Në këto raste zakonisht, vetëm njëra nga trajtat është në pajtim me normën e sotme letrare, ndërsa trajta tjetër nuk është normative dhe duhet mënjanuar nga përdorimi letrar.

SHUMËSI I EMRAVE MASHKULLORË

5- E formojnë shumësin rregullisht me mbaresën –ë emrat mashkullorë që dalin me:
–ac: kupacë, përtacë, tullacë etj.;
–aç: gungaçë, gjembaçë, kulaçë, trazovaçë, (por ilaç–ilaçe)
–af: çarçafë, fotografë, paragrafë, etj.;
–ak: binjakë, fshatarakë, fusharakë, kapakë, rosakë, ushtarakë, etj.;
–aq: hutaqë, shkataraqë, etj.;
–ash: balashë, gjumashë, larashë, etj.;
–eç: gjyveçë, kryeneçë etj.;
–ek: byrekë, direkë, dyfekë, dyshekë, fishekë, hendekë, lejlekë, mjekë etj;
–en: hostenë, kapitenë, legenë, sejmenë, sergjenë, etj. (bëjnë përjashtim: beden–bedena, liqen–liqene)
–ik: akademikë, calikë, diabetikë, historikë, ibrikë, klerikë, romantikë, zhapikëetj. (por: armik–armiq)
–in: beduinë, kofinë, latinë, pinguinë, qefinëetj.;
–ist: aksionistë, aktivistë, artistë, ballistë, futbollistë, çiklistë, kapitalistë, specialistë, sportistë, turistë, etj.;
–ok: maçokë, malokë, misërokë, patokë, shokëetj.;
–or: agresorë, ambasadorë, banorë, dëshmorë, fjalorë, frymorë, profesorë, punëtorë, traktorë, vaporë etj.
(por: auditor–auditore, kor–kore, korridor–korridore);
–osh: baloshë, barkorë, mjekrorë, trimorë, etj. (bëjnë përjashtim: kosh–kosha, djalosh–djelmosha);
–ot: despotë, himarjotë, patriotë, suljotë etj. (bën përjashtim lot, që e ka shumësin njësoj si njëjësin, por në trajtën e shquar lot–ët);
–tar: çlirimtar, këngëtarë, lojtarë, luftëtarë, shkrimtarëetj.;
–tor: fajtorë, konsumatorë, kultivatorë, muratorë, punëtorë etj.;
–uk: bishtukë, kopukë etj.

Fjalët e mësipërme formojnë shumësin me mbaresën –ë, edhe në rast se përdoren si mbiemra në gjininë mashkullore p.sh.: djem binjakë, shkrimtarë romantikë, nxënës punëtorë etj.
E formojnë trajtën e shumësit me mbaresën –ë edhe të gjithë mbiemrat e tjerë të panyjshëm mashkullorë, që dalin me fundoret e mësipërme, p.sh. dredharakë, artistikë, çamarrokë etj. (Fundore quhet tingulli ose tingujt e fundit të fjalës që shërbejnë si tipar klasifikues a karakterizues i saj).

6- E formojnë shumësin përgjithësisht me mbaresën –ë emrat mashkullorë që dalin me :
-(i)an: aeroplanë, evropianë, fazanë, filxhanë, fizikanë, gjerdanë, jargavanë, jorganë, havanë, hidroplanë, historianë, kazanë, luanë, matematikanë, partizanë, politikanë, republikanë, sahanë, shandanë, shejtanë, timpanë, tiganë, tiranë, etj.;
–ar: barbarë, detarë, fshatarë, hambarë, kalendarë, këpucarë, korçarë, skenarë, ushtarë, etj.;
–ec: dordolecë, guralecë, memecë, mistrecë, pijanecëetj.;
–er: berberë, fenerë, frigoriferë, kaloriferë, oficerë, shoferë etj.;
–ir: Ilirë, vampirë, zinxhirë etj.;
–ol: gogolë, kaqolë, etj.;
–on: bidonë, timonë, vagonë etj.;
–un: bastunë, majmunë, pirunë, sapunë, spiunë etj.

Me mbaresën –ë e formojnë trajtën e shumësit edhe mbiemra mashkullorë që dalin me fundoret e mësipërme, p.sh.: djalosharë, grindavecë, barkalecë etj.

Një numër emrash që dalin me të njëjtat fundore si emrat e mësipërm nuk e formojnë shumësin me mbaresën –ë po me –a ose me –e. Më poshtë po shënojmë më të përdorshmit prej tyre.
Me mbaresën –a:
–an: mana, patëllxhana;
–ec: bishtaleca, karkaleca, kastraveca, keca, speca;
–on: gramafona, magnetofona, mikrofona, telefona (dhe të gjitha fjalët e huaja të përbëra, që kanë si gjymtyrë të dytë –fon), kupona, napolona;
–ol: gola, stola;
–un: çuna, zhguna.

Me mbaresën –e:
–an: divane, duhane, dyqane, hane, karvane, mejdane, oqeane, organe, plane, stane, tavane, vullkane (të gjithë emrat me –an që e formojnë shumësin me mbaresat –a ose –e, nuk shënojnë frymorë.
–ar: honorare, orare, pazare, qilare, seminare, tipare, thesare, visare, zare etj.
–ec: kotece;
–er: dikastere, karaktere, mermere, mindere, mistere, etj.;
–ir: hire, manastire, panaire;
–on: ballkone, ciklone, elektrone, frone, hone, hormone, kone, protone, sallone, shabllone, zakone;
–un: kanune.

7- Emrat që dalin me –al, –ant, –at, –az, –el, –ent, –ez, –id, –it, –ont,
si rregull , e formojnë shumësin me mbaresën –ë, kur shënojnë frymorë, dhe me –e (ndonjëherë me –a), kur nuk shënojnë frymorë:

–al à –ë admiralë, gjeneralë, intelektualë, vandalë, vasalë etj.;
–al à –e centrale, festivale, ideale, kanale, karnavale, korale, kristale, lokale, male, materiale, minerale, etj.
(por: kuintalë)

–ant à –ë aspirantë, elefantë, diversantë, gjigantë, kursantë, maturantë etj.;
–ant à –e diamante, restorantë, variantë etj.;

–at à –ë argatë, delegantë, diplomantë, kroantë, labeantë, vlonjantë etj. (kunatë – kunetër)
–at à –e agregate, aparate, atentate, fosfate, kampionate, kate, kombinate, pallate, silikate, shpate etj. (por: shtrat – shtretër)

–az à –ë matrapazë, xhambazë etj.;
–az à –e kafaze, pullaze etj.;

–el à –ë dembelë, kriminelë, teveqelë etj. (por: harabela);
–el à –e akuarele, duele, hotele, pastele, tunele, zabele, etj.;
–el à –a bela, çengela, gjela, tegela etj.;

–ent à –ë agjentë, asistentë, docentë, elementë, klientë, studentë etj.;
–ent à –e aksidente, argumente, bazamente, dokumente, eksperimente, elemente (kimike), fermente, fragmente, instrumente, komente, kontinente, etj. ;

–et à –ë atletë, dasaretë-t, deputetë, etj. (por personalitete);
–et à –e dete, fakultete, marifete, qytete, shtete, tërmete, etj. (por magnetë, planetë);

–ez à –ë berlinezë, borgjezë, kinezë, vietnamezë etj
–ez à –e qymeze, trapeze etj. (por: breza);

–id à –ë heraklidë-t, invalidë etj.;
–id à –e hibride, okside, romboide etj.;

–ier – jer à –ë artiljerë, aventurierë, brigadierë, infermierë, inxhinierë, karrocierë, magazinierë, portierëetj.;
–ier – jer à –e kantiere, kuartiere etj.;

–it à –ë gjirokastritë, komitë, parazitë, petritë etj.;
–it à –e boksite, deficite, fosforite, grafite, pirite, suficite,
etj. (por: satelitë, shirita);

–ont à –ë kontë, rinocerontë, etj.;
–ont à –e fronte, horizonte etj.;

Emrat që mbarojnë me –il, –oz, e formojnë shumësin me mbaresën –ë, kur shënojnë frymorë, dhe me –a, kur nuk shënojnë frymorë:

–il à – ë civilë, katilë, kopilë;
–il à –a fitila, kandila, karafila, trëndafila etj. (por: idile)

–oz à –ë bajlozë, karagjozë, marangozë, tifozë etj.;
–oz à –a kavanoza, mitraloza, rrogoza, etj. (por : lloze)

Mbiemrat mashkullorë te panyjshëm që dalin me fundoret e përmendura në këtë paragraf e formojnë shumësin me mbaresën –ë, idealë, normalë, italianë, injorantë, dembelë, kriminelë, tekanjozë, vitaminozë etj.